De kracht van het begrijpen van onze irrationele kant
Zodra je erkent hoe irrationeel mensen zijn, ben je veel beter in staat om hen te helpen. David Asch
We beschouwen onszelf graag als rationele wezens. We denken logisch, nemen beslissingen op basis van feiten en handelen in ons eigen belang. Toch blijkt in de praktijk dat mensen vaak irrationele keuzes maken. We roken terwijl we weten dat het ongezond is, stellen belangrijke taken uit ondanks de nadelige gevolgen en blijven vasthouden aan overtuigingen die eigenlijk niet meer kloppen. Waarom doen we dit? En belangrijker nog: hoe kunnen we, door deze irrationaliteit te begrijpen, juist rationeler handelen?
Een van de belangrijkste psychologische concepten die dit gedrag verklaart, is cognitieve dissonantie. Dit treedt op wanneer we geconfronteerd worden met tegenstrijdige overtuigingen, waarden of gedragingen, wat leidt tot een onaangenaam gevoel van spanning. Om deze spanning te verminderen, zoeken we onbewust naar manieren om de dissonantie op te lossen. Dat kan door ons gedrag aan te passen, maar vaak kiezen we ervoor om onze overtuigingen te herschrijven of excuses te verzinnen om onze keuzes te rechtvaardigen.
Denk bijvoorbeeld aan iemand die gezond wil leven, maar ook dol is op fastfood. In plaats van toe te geven dat ze ongezond eten, zeggen ze misschien tegen zichzelf: "Ach, één keer kan geen kwaad," of "Ik sport later wel om het te compenseren." Dit is een typisch voorbeeld van cognitieve dissonantie in actie.
Hoe kunnen we dit inzetten om rationeler te handelen?
Als we begrijpen hoe cognitieve dissonantie werkt, kunnen we deze kennis gebruiken om ons gedrag op een positievere manier te sturen. Hier zijn een paar strategieën:
- Maak de dissonantie expliciet – Door jezelf bewust te confronteren met de tegenstrijdigheid tussen je overtuigingen en je gedrag, wordt de spanning voelbaarder en wordt het moeilijker om excuses te blijven verzinnen. Schrijf bijvoorbeeld op: "Ik wil gezond leven, maar ik eet nog steeds te veel fastfood." Dit kan helpen om verandering in gang te zetten.
- Kleine gedragsaanpassingen in plaats van grote sprongen – Grote veranderingen zijn moeilijk vol te houden. Begin met kleine, haalbare aanpassingen. Wil je gezonder eten? Vervang één ongezonde maaltijd per week door een gezonde optie in plaats van direct een volledig dieet om te gooien. Kleine veranderingen maken het makkelijker om je gedrag en overtuigingen in lijn te brengen.
- Gebruik sociale druk in je voordeel – Mensen willen niet afgekeurd worden door anderen en passen hun gedrag vaak aan om erbij te horen. Door je doelen of waarden te delen met anderen, vergroot je de kans dat je je eraan houdt. Als je aan je vrienden vertelt dat je wilt stoppen met roken, wordt het moeilijker om jezelf voor de gek te houden zonder dissonantie te voelen.
- Benut verliesaversie als motivatie – Onderzoek toont aan dat onze afkeer voor verlies sterker is dan onze motivatie om voordelen te behalen. Dit betekent dat het effectiever kan zijn om te focussen op wat je misloopt als je je gedrag niet verandert, in plaats van alleen de voordelen van verandering te benadrukken. In plaats van te denken "ik ga me beter voelen als ik sport," kan het krachtiger zijn om te beseffen "als ik niet sport, vergroot ik mijn risico op gezondheidsproblemen."
- Herformuleer je overtuigingen op een constructieve manier – In plaats van dissonantie te verminderen door excuses te verzinnen, kun je proberen je overtuigingen in lijn te brengen met beter gedrag. In plaats van "één sigaret kan geen kwaad" zou je kunnen denken: "Elke sigaret die ik rook, brengt me verder weg van mijn gezondheid en dichter bij zelfbeschadiging.”
Conclusie
Door te erkennen dat we als mensen irrationeel zijn en gevoelig voor cognitieve dissonantie, kunnen we deze kennis gebruiken om ons gedrag bewuster en rationeler te sturen. In plaats van onszelf te frustreren over onze inconsistenties, kunnen we ze zien als kansen om te groeien en onszelf te verbeteren. Begrip van onze eigen irrationaliteit is geen zwakte, maar juist een krachtig hulpmiddel op weg naar betere beslissingen en een gezonder, evenwichtiger leven.